1. “Dòng họ” là gì?
Dòng họ là thuật ngữ chỉ những người có cùng tổ tiên, huyết thống, nối dõi nhau từ thế hệ này qua thế hệ khác và phát triển thành một cộng đồng.
Các thành viên trong một dòng họ là những người có cùng họ, ràng buộc bởi quan hệ họ hàng và các giá trị truyền thống khác. Hằng năm những người trong một dòng họ thường gặp gỡ giao lưu qua các buổi họp mặt định kỳ, lễ hội hoặc các hoạt động văn hóa xã hội.
Trong quá trình hình thành và phát triển, dòng họ đã xây dựng nên các giá trị văn hóa riêng đóng góp vào văn hóa vùng miền, quốc gia dân tộc, được gọi là văn hóa dòng họ.
Dòng họ có ý nghĩa quan trọng đối với văn hóa xã hội nước ta. Đây không đơn thuần chỉ là nhóm người có cùng ông bà, tổ tiên mà còn là biểu tượng cho sự đoàn kết, tình thân máu mủ và tình yêu gia đình của con người Việt Nam.
2. Vì sao lại có sự đa dạng các dòng họ ở Việt Nam?
Ở nước ta có sự đa dạng của các dòng họ bắt nguồn từ nhiều yếu tố. Trong đó, nguyên nhân quan trọng nhất lý giải điều này là do có sự giao thoa văn hóa của các dân tộc cũng như sự ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa. Do đó, các dòng họ ở nước ta có sự kết hợp phong phú từ dòng họ của người Kinh, người dân tộc thiểu số và cả dòng họ Việt gốc Hoa.
Một nguyên nhân khác nữa là vào các triều đại phong kiến, một số dòng họ lớn đã thay tên đổi họ thành nhiều họ khác nhau để tránh bị thanh trừ. Các dòng họ đổi tên đó vẫn tiếp tục được duy trì và phát triển cho đến ngày này. Chính bởi điều này đã dẫn đến sự đa dạng các dòng họ ở Việt Nam.
3. Top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam
Theo thống kê, Việt Nam ta có 1023 họ, trong đó có 300 họ của người Kinh, còn lại là họ của dân tộc ít người và một số họ có nguồn gốc từ Trung Quốc. Mặc dù đa dạng dòng họ nhưng không phải họ nào cũng được coi là dòng họ lớn. Trong cuốn “100 họ phổ biến ở Việt Nam” được tái bản gần nhất năm 2022 đã ghi nhận top 20 dòng họ lớn nhất ở Việt Nam dựa theo tỷ lệ dân số như sau:
3.1. Họ Nguyễn (chiếm 31,5%)
Họ Nguyễn là dòng họ lớn nhất Việt Nam, chiếm khoảng 31,5% dân số với khoảng 36,8 triệu người mang họ này. Ở một số quốc gia trên thế giới, họ Nguyễn cũng khá phổ biến, cụ thể: Họ Nguyễn đứng đầu danh sách họ của người nước ngoài tại Cộng Hòa Séc, đứng thứ 7 tại Úc và 57 tại Hoa Kỳ.
Những nhân vật lịch sử nổi tiếng mang họ Nguyễn là: Nguyễn Sinh Cung (Bác Hồ), Nguyễn Huệ, Nguyễn Trãi, Nguyễn Du.
3.2. Họ Trần (chiếm 10,9%)
Dòng họ lớn thứ 2 ở Việt Nam là họ Trần với 11,6 triệu người mang họ này tương đương 10,9% dân số. Họ Trần có nguồn gốc sâu xa từ Tần Châu, Phúc Kiến, Trung Quốc.
Một số nhân vật lịch sử nổi tiếng mang họ Trần bạn có thể biết là: Trần Quốc Tuấn, Trần Thủ Độ, Trần Phú.
3.3. Họ Lê (chiếm 8,9%)
Xếp thứ 3 trong danh sách top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam là họ Lê với hơn 9,12 triệu người. Họ Lê có nguồn gốc từ Thanh Oai (Thành phố Hà Nội ngày nay). Đặc biệt, đây chính là dòng họ độc nhất chỉ có ở Việt Nam. Ở Trung Quốc rất hiếm người mang họ Lê.
Những người họ Lê bạn có thể biết đến là: Lê Lợi, Lê Hồng Phong, Lê Duẩn.
3.4. Họ Phạm (chiếm 5,9%)
Họ Phạm cũng là một trong các dòng họ lớn ở Việt Nam với khoảng 6,7 triệu người mang họ Phạm. Theo sử sách ghi lại, họ Phạm có hai nguồn gốc chính: Một là có nguồn gốc từ cộng đồng người Việt của nước Văn Lang, Âu Lạc xưa. Hai là những người từ Nam Trung Quốc di cư sang, sau đó Việt hóa.
Những nhân vật nổi tiếng mang họ Phạm phải kể đến: Phạm Hồng Thái, Phạm Văn Đồng, Phạm Ngọc Thạch.
3.5. Họ Hoàng/Huỳnh (chiếm 5,1%)
Nằm trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam không thể không nhắc đến họ họ Hoàng/Huỳnh chiếm 5,1% dân số nước ta. Theo ghi chép, từ Huế trở vào miền Nam, do kỵ húy của chúa Nguyễn Hoàng nên họ Hoàng được đọc chệch thành họ Huỳnh hàng trăm năm nay.
Họ Hoàng/Huỳnh không chỉ phổ biến ở nước ta mà còn phổ biến ở các quốc gia khác như Trung Quốc, Đài Loan, Hồng Kông, Triều Tiên.
Một số người thuộc dòng họ Hoàng/Huỳnh nổi tiếng là: Hoàng Diệu, Hoàng Văn Thụ, Huỳnh Thúc Kháng.
3.6. Họ Vũ/Võ (chiếm 3,9%)
Họ Vũ/Võ là một dòng họ lớn ở cả Trung Quốc và Việt Nam. Tương truyền rằng họ Vũ có nguồn gốc tại làng mộ Trạch, xã Tân Hồng, Bình Giang, Hải Dương với ông tổ là Vũ Hồn (804-853).
Theo nghiên cứu của các chuyên gia sử học, từ phía Nam sông Gianh trở vào miền trong, họ Vũ được đổi thành họ Võ do kiêng húy thụy hiệu Vũ Vương của ông Nguyễn Phúc Khoát. Ngày nay, dòng họ Võ và Vũ đã tồn tại độc lập.
Trong lịch sử, có rất nhiều người tài thuộc họ Võ/Vũ là: Võ Thị Sáu, Võ Nguyên Giáp, Vũ Trung.
3.7. Họ Phan (chiếm 2,8%)
Nằm ở vị trí thứ 7 trong danh sách top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam là họ Phan, với 2,8% dân số nước ta mang họ này. Đây là dòng họ phổ biến tại cả Trung Quốc, Việt Nam và Triều Tiên. Hiện nay có nhiều lý giải về nguồn gốc của họ Phan.
Dòng họ Phan đã có nhiều đóng góp cho lịch sử dân tộc ta với nhiều nhân vật nổi tiếng: Phan Đình Phùng, Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh.
3.8. Họ Trương (chiếm 2,2%)
Sự xuất hiện của họ Trương trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam là một sự thay đổi lớn so với danh sách thống kê trước đó. Hiện nay, có hơn 2 triệu người mang họ Trương sinh sống khắp các tỉnh thành phố ở Việt Nam. Lịch sử họ Trương của người Việt bắt đầu từ 380 năm trước. Người mang họ Trương chủ yếu là người Kinh, người dân tộc Hoa, Thổ, Chăm, Sán Dìu.
Những nhân vật mang họ Trương bạn có thể biết là: Trương Tấn Sang, Trương Bảo Công, Trương Vĩnh Ký.
3.9. Họ Bùi (chiếm 2,1%)
Họ Bùi là một họ bản địa, có nguồn gốc đất Việt từ thời vua Hùng dựng nước. Đây cũng là một dòng họ lớn với 2,1% dân số, tương đương 1,92 triệu người thuộc dòng họ Bùi.
Có thể kể tên những nhân vật nổi tiếng họ Bùi là: Bùi Xương Trạch, Bùi Quang Dũng, Bùi Thạch Đa.
3.10. Họ Đặng (chiếm 1,9%)
Họ Đặng cũng là một dòng họ lớn tại Việt Nam với 1,9% dân số. Dòng họ này đã xuất hiện rất sớm trong sử sách Việt Nam.
Một số nhân vật nổi tiếng thuộc dòng họ Đặng là: Đặng Văn Ngữ, Đặng Thai Mai, Đặng Xuân Khu (Trường Chinh).
3.11. Họ Đỗ (chiếm 1,9%)
Với 1,9% dân số họ Đỗ góp mặt trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam. Đây là dòng họ có truyền thống hiếu học với nhiều người đỗ đạt cao, đứng thứ 6 về khoa bảng.
Một số người mang họ Đỗ bạn có thể tìm hiểu là: Đỗ Khanh, Đỗ Hành, Đỗ Phụng Chân.
3.12. Họ Ngô (chiếm 1,7%)
Họ Ngô là dòng họ lớn với mức độ phổ biến tương đối ở Việt Nam. Trong đó, ông Ngô Nhật Đại - một vị hào trưởng ở Hà Tĩnh được xác định là khởi tổ của họ Ngô tại nước ta.
Những nhân vật lịch sử họ Ngô có danh tiếng là: Ngô Quyền, Ngô Sĩ Liên, Ngô Đức Kế.
3.13. Họ Hồ (chiếm 1,5%)
Đứng ở vị trí thứ 13 trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam là họ Hồ. Tương truyền, trạng nguyên Hồ Hưng Dật là ông tổ đầu tiên của họ Hồ ở nước ta, sống vào thế kỷ X, thời Hậu Hán. Tộc phả họ Hồ đã từng bị thất truyền 11 đời (tương ứng 300 năm). Đền đời thứ 12, dòng họ mới được tiếp nối.
Bạn có thể tìm hiểu những nhân vật nổi tiếng mang họ Hồ như: Hồ Quý Ly, Hồ Xuân Hương, Hồ Tùng Mậu.
3.14. Họ Dương (chiếm 1,4%)
Họ Dương không chỉ là một dòng họ lớn ở Việt Nam mà còn rất phổ biến ở Trung Quốc, Hàn Quốc. Hiện nay, người mang họ Dương chiếm tỷ lệ 1,4% dân số cả nước.
Một số nhân vật thuộc dòng họ Dương là: Dương Đình Nghệ, Dương Văn Minh, Dương Quảng Hàm.
3.15. Họ Đinh (chiếm 1%)
Với xấp xỉ 980.000 người mang họ Đinh, dòng họ này xếp vị trí 15 trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam. Đây là họ của các vị vua triều đại nhà Đinh. Ngay nay, người mang họ Đinh sinh sống khá nhiều ở tỉnh Ninh Bình, nơi được xem là trung tâm liên lạc họ Đinh Việt Nam.
Những người nổi tiếng trong lịch sử mang họ Đinh là: Đinh Tiên Hoàng, Đinh Công Trứ, Đinh Xuân Lâm.
3.16. Họ Đoàn (chiếm 0,94%)
Họ Đoàn là một họ của người Đông Á, xuất hiện nhiều ở Trung Quốc, Miến Điện, Triều Tiên và cả Việt Nam. Cao Tổ của họ Đoàn ở Việt Nam là ông Đoàn Văn Khâm. Ở nước ta, có khoảng hơn 900.000 người thuộc dòng họ Đoàn.
Một số nhân vật mang họ Đoàn là: Đoàn Thị Điểm, Đoàn Văn Sách, Đoàn Khắc Nhượng.
3.17. Họ Lâm (chiếm 0,92%)
Ở các nước châu Á, phạm vi của họ Lâm rất rộng lớn. Đây là dòng họ có nhiều hệ gia phả, nhiều chi. Theo thống kê, ở Việt Nam, họ Lâm chiếm khoảng 0,92% dân số.
Những người có họ Lâm bạn có thể tìm hiểu là: Lâm Thị Mỹ Dạ, Lâm Giang, Lâm Quang Ky.
3.18. Họ Mai (chiếm 0,86%)
Họ Mai cũng nằm trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam. Hiện nay, dòng họ Mai tập trung chủ yếu ở các tỉnh Bắc Trung Bộ như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Trị và khu vực Bắc Bộ như Hưng Yên, Nam Định.
Các nhân vật thuộc họ Mai nổi tiếng là: Mai Thúc Loan, Mai Đức Chung, Mai Hồng Bàng.
3.19. Họ Trịnh (chiếm 0,82%)
Họ Trịnh là một dòng họ lớn ở Việt Nam, có nguồn gốc xuất phát từ Thanh Hóa. Trong suốt chiều dài lịch sử, giai đoạn nào họ Trịnh cũng sản sinh những cá nhân kiệt xuất, có nhiều đóng góp cho đất nước. Một trong số đó phải kể đến: các vị chúa Trịnh, Trịnh Đình Cửu, Trịnh Công Sơn.
3.20. Họ Đào (chiếm 0,76%)
Đứng cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng trong danh sách top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam là họ Đào với 0,76% dân số. Theo một số tài liệu lịch sử, họ Đào được phát tích từ thời Hùng Vương thứ 6. Trải qua hàng nghìn năm, dòng họ Đào sinh ra những tướng sĩ, danh nhân có công lớn với dân tộc, đó là: Đào Duy Từ, Đào Tấn, Đào Duy Anh.
4. Dòng họ lớn nhất Việt Nam
Dòng họ lớn nhất Việt Nam chính là dòng họ Nguyễn. Đây không chỉ là dòng họ phổ biến ở Việt Nam mà còn được cho là đông nhất Đông Nam Á. Dòng họ này đã có mặt rất lâu trong lịch sử đất nước, có nguồn gốc từ hoàng gia, quý tộc và quan lại triều đình xưa.
Lịch sử ghi chép lại rằng, dòng họ Nguyễn có nguồn gốc từ thời Tiền Lê và bắt đầu phổ biến khắp cả nước khi triều đình nhà Nguyễn được thành lập. Ngày nay, dòng họ Nguyễn vẫn tồn tại và phát triển cả ở Việt Nam và nước ngoài.
5. Dòng họ cao quý nhất Việt Nam
Bên cạnh top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam, bạn cũng có thể tìm hiểu về những dòng họ cao quý nhất. Đó chính là dòng họ Tôn Thất và Tôn Nữ.
5.1. Dòng họ Tôn Thất
Họ Tôn Thất xuất phát từ danh hiệu dành cho nam giới là hậu duệ không thuộc nhánh Nguyễn Phúc trong Hoàng tộc Nhà Nguyễn. Dòng họ này cũng được coi là bà con xa với dòng họ Hoàng đế của Đại Nam (Đế Hệ). Hiện nay, trải qua lịch sử, họ Tôn Thất đã tách ra khỏi nhà Nguyễn trở thành một dòng họ độc lập của Việt Nam.
Những nhân vật nổi tiếng thuộc dòng họ Tôn Thất là: Tôn Thất Thuyết, Tôn Thất Tùng, Tôn Thất Bách.
5.2. Dòng họ Tôn Nữ
Dòng họ Tôn nữ cũng là dòng họ cao quý của nước ta. Đây là danh hiệu đặt cho nữ giới của dòng tộc Nguyễn Phúc, từ thời vua Minh Mạng. Từ đó, tên Tôn Nữ được dùng để chỉ chung cho những người con gái thuộc dòng dõi vua chúa nhà Nguyễn. Về sau, Tôn Nữ được xem là một họ của người Việt Nam.
6. Dòng họ lâu đời nhất Việt Nam
Thực chất, dòng họ lâu đời nhất không nằm trong top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam như nhiều người vẫn lầm tưởng mà đó chính là họ Ma. Theo lịch sử, họ Ma đã trải qua 79 đời và có nguồn gốc từ thời vua Hùng. Đây là dòng họ có nhiều đóng góp quan trọng cho văn hóa dân tộc nước nhà.
Ngày nay, người họ Ma chủ yếu mang dân tộc Tày và sinh sống ở vùng núi tỉnh Phú Thọ.
7. Các dòng họ hiếm ở Việt Nam
Trên thực tế, nước ta có đến 1023 họ, trong đó top 20 họ lớn nhất Việt Nam đã chiếm 90% dân số, 10% còn lại là những dòng họ ít phổ biến, thậm chí là rất hiếm người mang họ này. Một số họ hiếm ở Việt Nam bạn có thể tìm hiểu là họ Hạch, Họ Vi, Họ Bạc, Họ Yên, Họ Tiếp, Họ Dã, Họ Bì, Họ Ca, Họ Ung, Họ Lạc, họ Thào, họ Khâu,... Đây đều là những dòng họ có nguồn gốc từ Trung Quốc hoặc là họ của các dân tộc thiểu số ít người.
Top 20 dòng họ lớn nhất Việt Nam đều là những dòng họ phổ biến, đã góp phần tạo nên những giá trị bản sắc riêng cho đất nước. Thực chất, không chỉ những dòng họ lớn mà tất cả các dòng họ trên lãnh thổ Việt Nam đều có đóng góp quan trọng cho sự đa dạng văn hóa dân tộc, là bộ phận không thể tách rời của nước ta.
