Chủ đề tình yêu trong văn chương
Thơ viết về tình yêu có khối lượng có lẽ lớn nhất trong các chủ đề! Đã là nhà thơ thì ai cũng có thơ tình yêu. Không phải nhà thơ, khi yêu người ta cũng làm thơ, mà thời trẻ chúng tôi vẫn trêu nhau bảo là thơ "tán gái". Số thơ này có lẽ vô cùng lớn, bởi tình yêu trai gái từ xưa đến nay của nhân loại là không ngừng, là vô tận. Tuy nhiên, thơ tình yêu hay để truyền đời thì cũng không quá nhiều so với thơ của các chủ đề khác. Bởi để kết ngọc thì khó vô cùng! Thế mới là ngọc chứ không lại là đá cuội. Phương diện nào của cuộc sống, của tâm hồn, của nghệ thuật cũng vậy thôi.
Kho tàng ca dao dân ca của dân tộc Việt Nam vô cùng lớn, trong đó chủ đề lớn nhất là tiếng hát than thân và tình yêu trai gái. Nay về chủ đề tình yêu, tôi muốn nói nhiều hơn. Đó là ca dao về tình yêu thì nhiều, nhưng những câu thật hay thì cũng chỉ có một phần trăm số lượng những câu được lưu truyền. Những câu ca dao hay đọc lên là giật mình, nó như chẳng có gì mà lại thổn thức hồn người: "Ra đường mắt mải nhìn anh/ Để chân em đá đổ thành nhà vua!", "Ra về, em có dặn rằng/ Nơi hơn người kết, nơi bằng đợi em!", "Nhớ khi gánh nặng anh chờ/ Qua cầu anh đợi, bây giờ em quên!", "Anh còn cái cối giã bèo/ Anh đem bán nốt để theo cô mình", "Yêu nhau đứng ở đằng xa/ Con mắt liếc lại bằng ba đứng gần", "Yêu nhau cởi áo trao nhau/ Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay"... Vâng, ngỡ như chẳng có gì mà lại là sâu thẳm, bởi đấy là cái bình thường của cuộc sống, cái bình thường chứa đựng sự sinh sôi.
Thực ra, những câu thơ viết về tình yêu mà cứ tuồn tuột tuôn ra, dẫu cảm xúc có thiết tha thì cũng không đọng lại. Nó phải là sự tột đỉnh, sự quá ngưỡng, hoặc sự khác biệt dị thường. Hai thiên tài của văn chương nước Nga thế kỷ XIX là L.Tônxtôi và A.Puskin cùng nói về sự thất tình, chấm dứt một tình yêu, hai người nói khác nhau, trái ngược nhau, mà cả hai đều được yêu quý. L.Tônxtôi thì nói "Ở đâu tình yêu chấm dứt, ở đấy sự căm thù bắt đầu". Còn A.Puskin thì "Cầu em được người tình như tôi đã yêu em!". Tư tưởng của A.Puskin cao hơn L.Tônxtôi chăng? Chẳng phải đơn giản thế! Sự căm thù trong tình yêu khác với sự căm thù thông thường của cuộc đời, sự căm thù kẻ thù địch. Sự căm thù vì quá yêu là khác hẳn! Đó là sự yêu hơn mà thôi. Anna Karênina căm thù V.Trônxki trong tiểu thuyết Anna Karênina của Lép Tônxtôi bằng cách tự hủy hoại mình để người mình yêu phải đau đớn, lao vào tầu hỏa tự tử. Suy nghĩ và hành động của Anna Karênina không thể nói là thấp hơn câu: "Cầu em được người tình như tôi đã yêu em!". Đứng về mặt nghệ thuật, suy nghĩ và hành động đau đớn ấy có khi còn cao hơn lời cầu chúc cao cả nhưng trơn tuột kia.
Nhiều người nhận xét, thơ tình yêu chỉ nói về thất tình mới hay! Có phải thật vậy chăng? Có thể, giống như quy luật tạo ngọc trai, đau đớn để mà kết ngọc. Nhưng những viên ngọc khác ở đời được tạo nên bởi các quy luật khác thì sao? Thi sĩ Henrích Hainơ (Đức) có những bài thơ thất tình đau đớn, có những câu thơ đọc mà giật mình thảng thốt: "Ban ngày tôi bị lừa/ Đêm mơ tôi vẫn thích!". Nhà thơ Hữu Thỉnh cũng có những câu thơ về tình yêu thật đau đớn: "Ta yêu mình tan nát bởi mình ơi!". Tình yêu nồng thắm vẫn có thơ hay. Đó là những bài thơ của Luy Aragông viết tặng Enxa. Đó là "Một trăm bài thơ tình" của Pablô Nêruđa...
Văn chương viết về tình yêu là một trong hai chủ đề có lợi thế hơn. Nhưng để thành kiệt tác thì tất cả đều phải "vượt vũ môn", đều phải thử lửa như nhau. Chẳng có chủ đề nào được ưu ái hơn, được hạ thấp tiêu chuẩn cả. Thậm chí, ở chốn thiêng liêng là tình yêu và thân phận con người, yêu cầu tồn tại còn phải cao hơn. Vâng, đó là quy luật của đỉnh cao, quy luật của vinh quang, cũng là quy luật của nghệ thuật.
Tình yêu và nghệ thuật
Tình yêu và nghệ thuật là hai điều kỳ diệu nhất của con người. Chỉ có thể giải thích đó là do Trời, do Chúa ban tặng mà thôi. Và nếu cuộc đời lại thiếu những thứ đó thì có thể nói đó chỉ là sự tồn tại chứ chưa phải là cuộc sống.
Tình yêu kỳ diệu đến mức nào mà trong lịch sử nước Anh có ông vua từ bỏ ngai vàng để được lấy người mình yêu! Phải chăng, chỉ thiếu một người thì cả thế gian thành trống vắng? Nàng Ngọc Hoa trong truyện Phạm Tải Ngọc Hoa yêu chàng Phạm Tải, bị vua ép duyên hứa "để làm hoàng hậu chính ngôi" mà nàng đã tự tử theo người chồng nghèo. Còn cô gái Nga hiện đại thật đẹp trong con mắt của người yêu qua thơ Éptusencô: "Khi em khẽ rụt rè áp bàn tay lên má/ Mặt chiếc nhẫn long lanh như một ánh sao chiều"... Từ nhà thơ siêu thực thành nhà thơ cộng sản, Aragông của nước Pháp nói bao điều lớn lao, khi nói về tình yêu vẫn như thủ thỉ tâm tình: "Vì em muốn, tiếng "yêu em" anh nhắc lại/ Tiếng mới đau sao khi thiếu mất em rồi!". Nói thế để thấy từ cổ kim Đông Tây, tình yêu đều được con người đặt ở vị trí thiêng liêng. Ai có được nó thì mới có được hạnh phúc.
Nghệ thuật cũng có điều kỳ diệu ấy. Nghệ thuật làm cho cuộc đời đẹp lên, thành kỳ ảo lung linh. Những hình tượng nghệ thuật ngựa sắt Thánh Gióng, nỏ thần Kim Quy, tiếng đàn Thạch Sanh... thiêng liêng và gần gũi, sống mãi cùng dân tộc, đến mức khi dựng trang sử mới thời hiện đại của nước Việt Nam độc lập tự do bằng thơ, thi sĩ Tố Hữu vẫn dùng những hình tượng ấy: "Ta đứng đây lẫm liệt đường hoàng/ Như Thạch Sanh khí phách hiên ngang/ Lưng đàn, tay búa, tay giương nỏ/ Chém mãng xà vương, giết đại bàng"... Kỳ diệu đến mức, bức họa nàng Mônalisa của Lêôna ĐơVanhxi, người ta chiêm ngưỡng từ góc nào cũng thấy như nàng đang nheo mắt mỉm cười với mình. Trong cuộc chống Mỹ cứu nước, bài thơ "Trường Sơn Đông, Trường Sơn Tây" của nhà thơ Phạm Tiến Duật được nhạc sĩ phổ nhạc đã động viên quân và dân ta có sức mạnh bằng mấy binh đoàn? Và dân ca quan họ Bắc Ninh được UNECO công nhận là văn hóa phi vật thể tiêu biểu của nhân loại mới thật tuyệt diệu làm sao! Tôi có viết bài thơ "Quan họ", mà đây là khổ kết: "Trăng sáng giữa trời cao/ Có khi mây che lấp/ Gió hát ru mặt đất/ Có khi núi cản lời/ Chỉ có trái tim người/ Qua muôn đời sấm chớp/ Vẫn mang một tình yêu/ Nghìn năm còn rạo rực"...
Những tác phẩm không có nghệ thuật thì dù đồ sộ, hoành tráng cũng chỉ là một con số không. Ngọn lửa tình yêu mà nhợt nhạt giống như làm nghệ thuật không có năng khiếu thì mọi điều kiện khác cũng chẳng có ý nghĩa gì. Giống như những cuộc hôn nhân không có tình yêu thì không bao giờ có hạnh phúc, mà có khi lại là địa ngục. Tình yêu mang đến cho con người thiên đường. Nghệ thuật đem lại cho cuộc đời sự ảo diệu. Nghệ thuật cũng như tình yêu, đâu có cần chi nhiều, chỉ một chút mà thành vô giá. Người ta có thể sống cả đời hạnh phúc với một chút ấy. Tình yêu có khi chỉ một chiếc hôn đã thành mãi mãi, cho người ta có thể sống hạnh phúc suốt cả cuộc đời mà nhiều cuộc hôn nhân có đầy đủ mọi thứ không có được. Giống như nghệ thuật, chỉ cần một bài thơ bốn câu, một ca khúc, một bức họa tuyệt mỹ, đã làm lung linh cả một thời đại văn chương, một nền nghệ thuật. Tình yêu và nghệ thuật còn giống nhau ở chỗ nó bất ngờ kỳ lạ. Với tình yêu, có những cặp tình nhân người ngoài nhìn thì thấy hết sức chênh lệch, nhưng họ lại có một tình yêu tuyệt diệu, mà những cặp "môn đăng hộ đối" khác không có được. Nghệ thuật cũng vậy, có những tác phẩm đầy đủ mọi thứ mà không có sức sống, trong khi có tác phẩm tưởng chừng không hoàn hảo thì lại sống mãi với thời gian. Tình yêu và nghệ thuật đều không thể cầu xin mà có. Cũng không thể mua được bằng tiền. Càng không thể ăn trộm hay dùng sức mạnh giành giật được.
Nhưng nghệ thuật và tình yêu cũng rất nhiều lầm lẫn, và không phải ai cũng nhìn ra được. Nhạc Bethôven, tranh Van Gốc, thơ Oan Úytman... khi xuất hiện nào đã có mấy ai nhận ra giá trị. Và tình yêu đôi khi cũng vậy, "Tay cầm vàng lại ném đi/ Bàn tay kia nhặt hòn chì ấp ưu"... Đấy là những lỗi lầm không thể chuộc lại được. Bởi nghệ thuật cũng như tình yêu, quý vô cùng. Không dễ mà có được. Khi đã có mà lại để tuột mất thì tiếc biết chừng nào! Tôi muốn nói đến những tài năng trẻ trong nghệ thuật, sau những phát lộ ban đầu, rất nhiều người đã không biết cách giữ, không biết cách nuôi dưỡng; thậm chí lại tự hủy hoại đi. Thuở ban đầu rất nhiều bão gió. Giữ được tình yêu, giữ được nghệ thuật phải là những người có tài năng.
