Thời phong kiến, khi chưa có hệ thống ngân hàng, chuyển khoản hay Internet, việc phát lương cho hàng ngàn quan lại trên khắp cả nước là một vấn đề vô cùng phức tạp và cần cả một bộ máy hậu cần đồ sộ.
Vậy Hoàng đế ngày xưa đã trả lương cho quan lại bằng cách nào?
1. Lương quan không phải là tiền mà là “bổng lộc”
Ở thời phong kiến, khái niệm "lương" như ngày nay chưa thực sự tồn tại. Thay vào đó, các quan lại được hưởng bổng lộc – một hình thức đãi ngộ bao gồm hiện vật, tiền xu, đất đai hoặc quyền thu thuế. Bổng lộc này được tính theo cấp bậc và công trạng của từng người.
Ví dụ: quan văn cấp Thượng thư hay Tể tướng có thể nhận hàng trăm quan tiền mỗi năm cùng với lương thực như gạo, vải vóc và đôi khi cả quyền thu thuế ở một vùng nào đó.
2. Chi trả bằng tiền xu, gạo, lụa, muối hoặc đất đai
Tùy theo triều đại và khu vực, bổng lộc có thể được phát bằng nhiều hình thức:
-
Tiền xu (tiền đồng): Được phát theo đơn vị "quan tiền". Một quan thường gồm 600 văn, xâu thành từng xâu tiền đồng. Tuy nhiên, do tiền xu nặng và cồng kềnh, không phải lúc nào cũng tiện lợi.
-
Gạo và lương thực: Quan lại thường được cấp gạo hàng tháng hoặc hàng năm, đủ để nuôi sống cả gia đình.
-
Vải vóc, muối, trà, rượu, đặc sản địa phương: Đây là những sản vật phổ biến mà triều đình dùng làm quà tặng và lương bổng cho quan lại.
-
Đất đai và quyền lợi kinh tế: Một số quan được phong đất hoặc trao quyền thu thuế, khai thác tài nguyên ở địa phương. Đây là hình thức “tự nuôi” và tạo nguồn thu lâu dài cho họ.
3. Phân phát thông qua các bộ ngành và hệ thống địa phương
Việc phát lương không do vua trực tiếp thực hiện, mà thông qua các cơ quan chuyên trách như:
-
Bộ Hộ (thuộc Lục Bộ) – phụ trách tài chính và phân phối ngân khố quốc gia.
-
Kho quốc khố đặt tại kinh thành – nơi chứa tiền bạc, lương thực, vật phẩm dùng cho triều đình và quan lại.
Khi đến kỳ phát lương, Bộ Hộ sẽ lên danh sách chi trả, sau đó phân bổ về từng địa phương thông qua các quan trấn thủ, tri phủ. Họ sẽ chịu trách nhiệm chi phát cho các quan lại cấp dưới.
4. Vận chuyển bằng voi, ngựa, xe thồ, ghe thuyền
Do phạm vi cai trị rộng lớn, việc vận chuyển bổng lộc là một thách thức không nhỏ. Triều đình phải tổ chức các đoàn vận chuyển chuyên nghiệp, gồm:
-
Xe ngựa, xe trâu, voi thồ cho đường bộ.
-
Ghe thuyền cho đường sông, rất phổ biến ở miền Nam hoặc các vùng nhiều kênh rạch.
Các đoàn vận chuyển luôn có quân lính hộ tống để bảo vệ khỏi cướp bóc.
5. Chế độ “ăn lương theo ngạch”, có cả thưởng và phạt
Quan lại được chia theo ngạch bậc (chánh phẩm, tòng phẩm...) và mỗi ngạch sẽ có mức bổng lộc cố định. Tuy nhiên, nếu quan thanh liêm, làm việc hiệu quả thì sẽ được thưởng thêm bằng tiền, vải quý hoặc phẩm vật. Ngược lại, nếu tham ô, vô trách nhiệm, họ có thể bị cắt bổng lộc, giáng chức hoặc tịch thu tài sản.
6. Thời kỳ Minh Mạng – Nguyễn: Hệ thống lương bổng chuẩn hóa cao
Dưới triều vua Minh Mạng, nhà Nguyễn đã chuẩn hóa chế độ lương bổng cho quan lại một cách bài bản nhất. Có quy định rõ ràng mỗi quan được bao nhiêu tiền, bao nhiêu thóc, vải… tùy theo chức vụ. Điều này giúp việc chi trả được thống nhất và minh bạch hơn.
Mặc dù không có chuyển khoản hay tài khoản ngân hàng, nhưng các triều đại phong kiến vẫn có những hệ thống quản lý bổng lộc và phát lương cực kỳ chặt chẽ và hiệu quả. Đó không chỉ là biểu hiện của năng lực tổ chức của triều đình, mà còn phản ánh tầm quan trọng của tầng lớp quan lại trong việc duy trì bộ máy nhà nước xưa.
