Khi bước trên những con đường mòn giữa rừng, đôi khi chỉ một chấm màu lạ giữa nền xanh cũng đủ khiến người ta dừng chân. Có những loài hoa không cần nở rộ thành thảm vẫn khiến du khách phải ngạc nhiên chỉ trong một khoảnh khắc nhìn thoáng qua. Đó là cảm giác mà nhiều người mô tả khi lần đầu bắt gặp một loài hoa đỏ cam rực cháy, cánh uốn cong mềm mại như đang xoay mình giữa gió. Thế nhưng đằng sau vẻ đẹp khiến ai cũng muốn đến gần ấy lại tồn tại một mức độ nguy hiểm buộc các vườn quốc gia phải treo biển cảnh báo.
Vườn Quốc gia Côn Đảo vừa phát đi thông báo yêu cầu du khách tuyệt đối không ngắt, không sờ, không đưa lên mũi ngửi loài hoa này. Vậy điều gì ẩn sau sắc đẹp rực rỡ ấy?
Loài hoa rực như ngọn lửa rừng
Loài hoa được nhắc đến là ngót nghẹo (Gloriosa superba), còn được gọi bằng nhiều tên khác như rực rỡ dây, huệ lửa, ngoắt nghẻo.. Đây là loài cây dây leo có khả năng vươn cao 5–6 mét, thường mọc dọc các tuyến rừng, bìa rừng và các khu vực đồi cát ven biển.
Điểm khiến ngót nghẹo trở nên nổi bật chính là hình dáng bông hoa: sáu cánh cong ngược, phần đầu cánh mảnh và uốn lượn, màu sắc chuyển dần từ vàng cam sang đỏ thẫm khi hoa nở hoàn toàn. Trong môi trường rừng xanh, bông hoa trông chẳng khác gì một ngọn lửa nhỏ đang bùng sáng giữa tán lá.
Tại Việt Nam, ngót nghẹo phân bố chủ yếu ở miền Trung, Tây Nguyên, một số khu rừng ven biển và đặc biệt xuất hiện nhiều tại Côn Đảo. Khi vào mùa, hoa mọc rải rác hai bên đường mòn, dễ khiến du khách tò mò muốn lại gần quan sát.
Quả của cây cũng nổi bật không kém: dạng nang dài, khi chín tự tách để lộ những hạt đỏ tươi nhìn rất bắt mắt. Chính sự rực rỡ ấy lại trở thành lý do khiến nhiều người vô tình gặp nguy hiểm.
Vì sao ngót nghẹo bị cảnh báo tuyệt đối không được chạm vào?
Theo khuyến cáo của Vườn Quốc gia Côn Đảo, toàn bộ bộ phận của cây – từ củ, rễ, thân, lá, hoa cho đến hạt – đều chứa độc tố mạnh. Chỉ cần tiếp xúc tay trần hoặc vô tình đưa hạt, lá vào miệng cũng có thể gây ra phản ứng nguy hiểm.
Trong tự nhiên, những loài cây mang màu sắc rực rỡ thường sở hữu cơ chế tự vệ, cảnh báo động vật rằng chúng không an toàn để ăn hoặc chạm vào. Nhưng với con người, tín hiệu ấy đôi khi không đủ để tạo sự cảnh giác.
Ngót nghẹo là thành viên của họ Colchicaceae – họ thực vật vốn nổi tiếng với nhiều loài chứa độc tính cao. Dù đẹp và hiếm gặp, loài hoa này không phải vật trang trí, càng không phải cây để hái mang về.
Độc tố colchicine – chất có thể gây suy đa tạng
Theo các tài liệu sinh học quốc tế, ngót nghẹo chứa nhiều alkaloid nguy hiểm, nổi bật nhất là colchicine. Đây là chất từng được sử dụng trong y học cổ truyền nhưng luôn đi kèm cảnh báo ngộ độc, bởi liều điều trị và liều gây nguy hiểm của nó nằm rất sát nhau.
Các nghiên cứu đăng trên Indian Journal of Nephrology và BMC Pharmacology & Toxicology ghi nhận nhiều trường hợp chỉ ăn nhầm một lượng nhỏ củ hoặc hạt ngót nghẹo đã xuất hiện các triệu chứng:
Buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy dữ dội
Rối loạn huyết học
Suy gan, suy thận
Tụt huyết áp
Rụng tóc toàn thân
Một số ca tại Sri Lanka và Ấn Độ thậm chí tử vong sau khi nhầm củ ngót nghẹo với củ ăn được. Ngay cả việc dùng nước có lẫn hạt ngót nghẹo cũng gây ngộ độc nặng, dẫn đến suy thận cấp.
Ở những người có cơ địa nhạy cảm, chỉ cần chạm vào nhựa cây hoặc vò nát lá cũng có thể gây kích ứng da. Điều này cho thấy cảnh báo “không sờ, không ngắt, không đưa lên mũi ngửi” hoàn toàn có cơ sở khoa học.
Vì sao loài cây độc này từng được dùng làm thuốc?
Mặc dù độc tính cực mạnh, ngót nghẹo vẫn từng xuất hiện trong một số bài thuốc cổ truyền của Ấn Độ cách đây hàng trăm năm. Rễ và củ được nghiền mịn, pha loãng để sử dụng trong vài trường hợp đặc biệt như hỗ trợ thúc đẻ hoặc điều trị một số bệnh ngoài da.
Ngoài ra, một số tài liệu cổ cũng cho biết cây được dùng để trị giun cho gia súc hoặc hỗ trợ chữa rắn cắn. Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện đại đều nhấn mạnh rằng việc dùng ngót nghẹo làm thuốc nguy hiểm hơn rất nhiều so với lợi ích có thể mang lại.
Tại Việt Nam, dù đôi lúc được liệt kê trong các danh mục cây thuốc, y học hiện đại không sử dụng loài cây này do rủi ro cao. Liều dùng khó kiểm soát và rất dễ vượt quá ngưỡng an toàn, gây ngộ độc cấp tính.
Vai trò của ngót nghẹo trong hệ sinh thái rừng
Dù độc, ngót nghẹo vẫn có vai trò nhất định trong tự nhiên. Đây là loài góp phần đa dạng hệ thực vật rừng và cung cấp môi trường sống cho nhiều côn trùng thụ phấn. Tuy nhiên, cây không phù hợp để trồng quanh nhà hay làm cảnh, bởi nguy cơ gây độc cho trẻ nhỏ và vật nuôi.
Tại các vườn quốc gia, ngót nghẹo được bảo vệ như một phần của hệ sinh thái. Việc nhắc nhở du khách giữ khoảng cách không chỉ để đảm bảo an toàn mà còn nhằm tránh tình trạng bẻ hái, làm tổn hại cây.
Hãy nhớ khi gặp hoa này
Thông báo của Vườn Quốc gia Côn Đảo một lần nữa cho thấy tầm quan trọng của việc hiểu biết về thực vật bản địa trước khi khám phá thiên nhiên. Tại các khu rừng nguyên sinh, nguyên tắc an toàn vẫn luôn là:
Chỉ quan sát bằng mắt
Không chạm tay vào bất kỳ loài cây lạ
Không bẻ cành, hái hoa, lấy quả mang về
Không ngửi trực tiếp hoa hoặc lá
Không tự ý nếm thử bất kỳ bộ phận nào của cây
Ngót nghẹo là ví dụ điển hình cho sự đánh lừa thị giác: vẻ đẹp bắt mắt nhưng độc tính cực cao. Sự tò mò có thể khiến nhiều người muốn đến gần hơn, nhưng chỉ một động tác nhỏ cũng đủ gây tổn hại sức khỏe.
