Chọn hướng xây kinh thành là một trong những yếu tố phong thủy quan trọng của thời vua chúa nhưng vua Gia Long lại không chọn theo lối truyền thống.
Vua Gia Long xây kinh thành Huế
Cuộc chiến giữa Nguyễn Phúc Ánh và nhà Tây Sơn kết thúc đã làm thay đổi triều đại. Khi đánh bại quân Tây Sơn thì Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi xưng là Gia Long năm 1802, mở đầu cho triều đại nhà Nguyễn. Chọn Thuận Hóa Phú Xuân là nơi xây kinh thành, vua Gia Long đã xây hoàng cung trên khu đất thuộc các địa bàn dân cư gồm: Phú Xuân, Vạn Xuân, Diễn Phái, An Vân, An Hòa, An Mỹ, Thế Lại, An Bửu, trong đó đất làng Phú Xuân hầu hết đều nằm gọn trong phạm vi kinh thành sẽ xây.
Vua Gia Long đã chọn hướng kinh thành Huế không phải hướng Nam truyền thống
Để đền bù, vua Gia Long đã cấp 30 mẫu ruộng, 3 khoảng đất để dựng nhà và 1000 quan để giúp dân Phú Xuân, và 7 làng còn lại mỗi nhà “được cấp 3 lạng và mỗi ngôi mộ dời đi được cấp 2 lạng”.
Điện tích kinh thành Huế khoảng 520ha và chu vi 9.889m, vua Gia Long đã chu đáo việc đền bù nhà cửa ruộng vườn để giữ yên lòng dân. Đặc biệt trong lần giải tỏa này quy tập tới 10.000 ngôi mộ vô chủ về nghĩa trang Ba Đòn.
Lý do không chọn kinh thành hướng Nam truyền thống
Trong phong thủy hướng Nam là hướng tốt của vua chúa. Hướng Nam trong thực tế đời sống là hướng nhà tốt vì đủ nắng sáng mà lại không bị nắng hắt hướng Tây, hướng đông, không bị lạnh hướng Bắc. Nhưng vua Gia Long lại chọn hướng Đông Nam.
Trước tiên ông chọn ngày 9.5.1804 dương lịch để bắt tay xây dựng vòng trong thành (vòng trong của Đại Nội) với tổng chu vi 4 cạnh là 307 trượng, 3 thước 4 tấc (1.229m), thành bằng gạch cao 9 thước 2 tấc (3m68) và dày 1 thước 8 tấc (0m72).
Hướng Đôgn nam lệch với hướng truyền thống phải chăng vì vua Gia Long không tin phong thủy, hay chăng sau khi lật đổ Tây Sơn vua Gia Long có nỗi sợ gì?
Nếu xem lại những thông tin trên xây dựng kinh thành Huế sẽ thấy vua Gia Long chú trọng phong thủy. Và ông chọn hướng Đông Nam mới thực sự là tuyệt vời về phong thủy cho kinh thành Huế. Bởi thế sông núi của kinh thành Huế cũng đặc biệt enen nếu chọn hướng Nam sẽ không tốt bằng hướng Đông nam.
Mảnh đất Thừa Thiên Huế có dãy Trường Sơn và các núi kề cận kinh đô cho đến Bạch Mã đều chạy hướng Tây bắc – Đông nam. Dựa vào thế đất ấy, kinh thành nhìn về hướng Đông Nam là tốt nhất.
Theo phong thủy thì cấu trúc ngôi nhà, cung điện, phía trước sẽ được gọi là chu tước tức chim sẻ đỏ thuộc hướng Nam, là hành hỏa, Phía trái (từ ngoài nhìn vào) gọi là bạch hổ (hổ trắng) thuộc hướng Tây, hành kim. Phía phải gọi là thanh long (rồng xanh) thuộc hướng Đông, hành mộc. Phía sau gọi là huyền vũ (rùa đen) thuộc hướng Bắc, hành thủy. Khi xây dựng kinh thành thì cũng dựa theo hướng thiên nhiên, ngũ hành để khắc chế sửa đổi tạo quân bình, rồi dùng ngũ hành mà tạo lục thân để đoán vị và quy hoạch, bố trí cung điện.
Kinh thành Huế được xây theo địa thế thực tế
Trong quan niệm phong thủy thì phía Tây thuộc về chủ; phía Đông thuộc về thê thiếp, bạn bè ti bộc, vật giá, châu báu, kho đụn, vật loại… tức là những thứ mà chủ sai khiến, sử dụng; phía sau thuộc về tử tôn, môn sinh, trung thần, lương tướng. Từ đó, việc bố trí các cung điện, dinh thự… trong Kinh thành, Hoàng thành và Tử cấm thành cũng dựa vào nguyên tắc này mà phân bổ chức năng.
Thực tế kinh thành Huế có nước bốn bề, nên ở góc nhìn phong thủy được xem là đất phát tài tụ thủy. Nhưng phía Tây tức phía của vua lại có núi xung sát, sông Hương uốn khúc nên hành kim rất vượng hại cho phía Đông, chủ hành mộc (kim khắc mộc). Nếu yếu tố mộc không tốt thì sẽ hạn chế về của cải, dân chúng, thương mại…, kim động sẽ gây hại cho dương trạch nên dễ sinh tật bệnh, tổn hại gia đạo. Vì thế phải xây chúa miếu ở phía Tây để trấn. Đó là lý do ra đời Văn Miếu, chùa Thiên Mụ ở phía Tây kinh thành Huế. Qua đó có thể thấy vua Gia Long không chỉ tin vào phong thủy mà còn vận dụng rất phù hợp thực tế.
Việc chọn kinh thành Huế hướng Đông Nam là do địa hình thực tế chi phối. Nếu kinh thành Huế quay hướng Nam sẽ tạo ra với sông Hương chảy theo hướng Tây nam – Đông bắc, ngang qua kinh thành một góc ước khoảng 45 độ thì các yếu tố phong thủy như Minh đường, Thanh long, Bạch hổ… sẽ không còn giá trị phong thủy nữa. Việc xây kinh thành Huế hướng Đông Nam đã có sông Hương làm minh đường, hưởng được tính chất tốt của hai hòn đảo nhỏ tức Cồn Hến và Dã Viên.
Sông Hương chảy ngược từ Nam lên Bắc, trong khi đó nếu theo phong thủy thì sông phải chảy từ Bắc về Nam nhưng dòng Hương do địa hình thực tế đã chảy ngược lại. Nhìn rộng ra thì cả khu vực đồi núi này bắt nguồn từ Trường Sơn, tạt ngang ra biển, tạo nên một đại cuộc đất là Hoành Long. Vua Gia Long là người đã rất chặt chẽ khi chọn yếu tố phong thủy để xây kinh thành. Ông là người đã hết sức củng cố thêm những phòng thủ ma thuật thiên nhiên mà tiên chúa Ngãi Vương đã dùng tới… Các cung điện của kinh thành đều có ghi rõ ràng các can chi, ngày khởi công xây dựng. Các bảng ghi ngày tháng xây dựng đều có ghi ngày tốt giờ tốt.
Quy luật âm dương cân bằng ở kinh thành Huế
Khi xem xét các yếu tố người ta cũng nhận ra kKinh thành Huế cũng được xây dựng đúng nguyên tắc ngũ hành để cân bằng âm dương theo quan niệm phong thủy phương Đông. Theo đó thì hệ thống đàn miếu, chùa quán chủ yếu được bố trí ở phía tây kinh thành, cả ở bên trong và bên ngoài. Ở bên ngoài thì có điện Hòn Chén, dưới nữa là Khải Thánh từ (thờ thân phụ Khổng Tử), Văn Miếu, Võ Miếu, chùa Thiên Mụ, miếu Trung Hưng công thần…
Bên trong kinh thành, ở phía tây là đàn Xã Tắc, miếu Đô Thành Hoàng, đàn Âm Hồn... nghĩa là kinh thành Huế có thế giới âm phần tồn tại song song với thế giới của những người đang sống. Trong truyền thống thì kinh đô thường có quy hoạch lăng tẩm dành cho vua chúa và đó là vấn đề quan trọng.
Việc xây dựng lăng tẩm vua chúa ở phía Tây và Tây Nam, thuộc thượng nguồn sông Hương đã tạo nên kinh thành Huế đặc biệt, độc đáo so với đô thị kinh đô thời quân chủ. Đó là mô hình đô thị hài hòa, cân bằng âm - dương, trong đó phần dương cơ ở phía đông là kinh thành, phố thị; phần âm cơ là khu vực lăng tẩm, đàn miếu ở phía tây, tây nam. Sông Hương là trục mềm, là con đường nối kết giữa hai phần này. Chính yếu tố phong thủy đặc biệt của kinh thành Huế khiến nhiều thế hệ học giả sau này phải nghiên cứu tìm hiểu và bàn luận.
