Lao động tự do được hiểu nôm na là những người làm việc không theo hợp đồng lao động bắt buộc không thuộc diện đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc thường được hiểu là lao động tự do. Nhóm này bao gồm những người buôn bán hàng rong, bán vé số dạo, làm nghề tự do hoặc cộng tác viên cho các đơn vị, tổ chức mà không có ràng buộc lâu dài.
Để được hưởng các quyền lợi về bảo hiểm xã hội (BHXH), người lao động tự do cần tham gia BHXH tự nguyện. Dù Luật BHXH năm 2014 đã mở đường cho chính sách này, nhưng số lượng người tham gia còn thấp. Nguyên nhân chủ yếu là do chính sách BHXH tự nguyện còn kém hấp dẫn, quyền lợi ngắn hạn hạn chế, trong khi mức hỗ trợ của Nhà nước dành cho người tham gia còn thấp.
Nhằm khắc phục hạn chế đó, Luật BHXH năm 2024, có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, đã bổ sung nhiều điểm mới quan trọng, đặc biệt liên quan đến trợ cấp thai sản, lương hưu và chế độ BHXH một lần, giúp tăng quyền lợi và thu hút lao động tự do tham gia BHXH tự nguyện.
1. Bổ sung trợ cấp thai sản trong BHXH tự nguyện
Theo các Điều 94, 95, 96 và 97 của Luật BHXH 2024, người tham gia BHXH tự nguyện sẽ được hưởng trợ cấp thai sản, một điểm mới chưa từng có trước đây. Chính sách này nhằm tăng tính hấp dẫn của BHXH tự nguyện, nhất là đối với phụ nữ trẻ trong độ tuổi sinh sản, giúp họ chủ động đảm bảo an sinh cho bản thân.
Mức trợ cấp thai sản được quy định là 2 triệu đồng cho mỗi con sinh ra hoặc mỗi thai từ 22 tuần tuổi trở lên bị chết lưu hoặc chết trong quá trình sinh nở. Ngoài ra, lao động nữ người dân tộc thiểu số hoặc người Kinh có chồng là dân tộc thiểu số thuộc hộ nghèo còn được hưởng thêm hỗ trợ khác theo quy định của Chính phủ.
Đáng chú ý, nguồn chi trả chế độ thai sản này hoàn toàn do ngân sách nhà nước bảo đảm, người tham gia không cần đóng thêm tiền, nhưng vẫn được tăng thêm quyền lợi. Nhờ đó, chính sách này được kỳ vọng sẽ thu hút đông đảo lao động tự do tham gia BHXH tự nguyện.
Quốc hội cũng giao Chính phủ quyền điều chỉnh mức trợ cấp thai sản phù hợp với tình hình kinh tế – xã hội từng thời kỳ, bảo đảm quyền lợi tốt nhất cho người lao động, ví dụ như tăng trợ cấp khi lạm phát tăng.
2. Nới điều kiện để được hưởng lương hưu
Theo Điều 98 của Luật BHXH năm 2024, thời gian tối thiểu để được hưởng lương hưu giảm từ 20 năm xuống còn 15 năm. Quy định này mở rộng cơ hội cho những người tham gia BHXH muộn hoặc đóng gián đoạn, giúp họ vẫn có thể hưởng chế độ hưu trí khi đến tuổi nghỉ hưu.
3. Tăng quyền lợi cho người đóng BHXH lâu hơn quy định
Luật mới (Điều 100) cũng bổ sung quy định về trợ cấp cho người đóng BHXH vượt thời gian quy định. Theo đó, nếu người lao động đã đủ điều kiện nhận lương hưu mà vẫn tiếp tục đóng BHXH, họ sẽ được hưởng thêm trợ cấp bằng 2 lần mức bình quân tiền lương làm căn cứ đóng BHXH cho mỗi năm đóng vượt.
Ngoài ra, người có thời gian đóng BHXH vượt mức tương ứng với tỷ lệ lương hưu 75% (tức là nam trên 35 năm, nữ trên 30 năm) sẽ được hưởng thêm trợ cấp một lần. Quy định này đảm bảo nguyên tắc “đóng nhiều – hưởng nhiều”, tạo động lực cho người lao động tiếp tục tham gia lâu dài.
4. Thay đổi lớn trong chính sách hưởng BHXH một lần
Theo Điều 102 của Luật BHXH năm 2024, quy định về hưởng BHXH một lần có nhiều điểm thay đổi đáng chú ý:
Người bắt đầu tham gia BHXH từ ngày 1/7/2025 trở đi sẽ không còn được nhận BHXH một lần, trừ các trường hợp đặc biệt như:
- Đã đủ tuổi hưởng lương hưu nhưng chưa đủ 15 năm đóng BHXH và không tiếp tục tham gia;
- Ra nước ngoài định cư;
- Mắc các bệnh hiểm nghèo như ung thư, bại liệt, xơ gan mất bù, lao nặng, AIDS;
- Suy giảm khả năng lao động từ 81% trở lên hoặc là người khuyết tật đặc biệt nặng.
Quy định mới này nhằm giảm tình trạng nhận BHXH một lần ồ ạt, giúp người lao động có nguồn thu nhập ổn định khi về già.
Tuy nhiên, người lao động đã tham gia BHXH trước ngày 1/7/2025, nếu sau 12 tháng không tiếp tục đóng và chưa đủ 20 năm đóng, vẫn có quyền nhận BHXH một lần như trước đây.
Bên cạnh đó, người đủ tuổi nghỉ hưu nhưng chưa đủ 15 năm đóng BHXH, nếu không muốn nhận BHXH một lần, có thể chọn hưởng trợ cấp hàng tháng theo Điều 23 Luật BHXH 2024 – giúp đảm bảo nguồn thu nhập ổn định và lâu dài.
Ngoài ra, đối với người ra nước ngoài định cư, hoặc mắc bệnh hiểm nghèo, khuyết tật đặc biệt nặng, nếu đồng thời đủ điều kiện hưởng lương hưu và hưởng BHXH một lần, họ được quyền lựa chọn giữa nhận lương hưu hàng tháng hoặc nhận BHXH một lần tùy theo nhu cầu thực tế.
